राज्य–समाज सम्बन्धका आधार

फिजीकरणको नाममा तपाईं हामीलाई नागरिकता नदिने भन्लान् । के देशलाई फिजीकरण गर्न लागेको हो ? भनेर प्रश्न गर्नेलाई मुखभरीको जवाफ दिनुहोस् । आफूले गल्ती गरेको जस्तो सुनेर मात्र छोड्नुभयो भने कहीं कतै स्थान पाउनुहुने छैन् । हामीले भन्नुपर्छ, ‘केको फिजीकरण ? मधेशको फिजीकरण पहिले नै गरिसकियो ।’ फिजीमा साम्राज्यवादीहरुले उखु खेतीका लागि त्यहाँका स्थानीयहरुलाई पत्याएका थिएनन् । त्यहाँ भारत र नेपालबाट मजदुरहरु लैजाने कुरा भयो । भन्ने बेलामा भारतीय भन्निछ तर त्यहाँ नेपालीहरु पनि थिए । ती मधेशी मूलका थिए । त्यसपछि उनीहरुले त्यहाँको नागरिकता पाए । स्वाभाविक छ, पुस्तौं पुस्तादेखि बसेपछि नागरिकता पाइन्छ । त्यहाँ नेपालबाट गएका एक बेलायती उपनिवेश हुँदा पनि त्यहाँको सेनामा स्थानीय मान्छे हुन्थे । मधेशमा त यस्तो फिजीकरण भयो कि मधेशमा पहाडियाहरुलाई ल्याएर बसाइयो तर मधेशीलाई न त सेनामा राखियो न त प्रशासनमै ।
पहाडबाट मधेशमा मान्छे सारियो, यहाँका मान्छेलाई दास बनाइयो र उल्टै फिजीकरणको कुरा गरियो । हाम्रो फिजीकरण यत्रो वर्षदेखि हुँदा कसैले केही पनि नबोल्ने र हामीलाई नै फिजीकरणको करा सुनाउने ? त्यसरी नै लिम्बुवानको पनि फिजीकरण भएको हो । त्यहाँ पनि नेपाली भाषीलाई सारियो । लिम्बुहरुको राज्य खोसियो, जग्गा खोसियो र भनियो– ‘तिमीहरुलाई हामी भाडाका सिपाहीमा मात्र राख्छौं ।’ लिम्बुवानको फिजीकरण भएको छ, मिथिलाको भएको छ, तमुवानको भएको छ । यी सबै फिजीकरणतिर लैजाने हो भने समाजमा विध्वंश हुन सक्छ । हामी अब सकारात्मक भएर सभ्य समाज निर्माण गरौं ।
अहिले असन्तोष छ । यो असन्तोषलाई कम गर्न सकेनौं भने समाजको असन्तुष्टि बढ्दै जान्छ र उसले राज्य किन चाहिन्छ भन्ने कुराको अर्थ खोज्न थाल्छ । कसैले कृपा गरेर हुने सम्बन्ध स्वीकार्य हुँदैन र यो उपनिवेश कायम रहेको काल पनि होइन् । राज्यको आधुनिक अवधारणा नै नेपालको राज्यले स्वीकार गरेको छैन् ।
यसको सम्बोधन पनि तीन तरिकाबाट नै हुनसक्छ । पहिलो, जस्तो चल्दैछ त्यस्तै चल्न दिनुस् र तपाईं आत्मसमर्पण गरिदिनुस् । दोस्रो, समावेशी र सङ्घीयताको लागि तपाईं सङ्घर्ष गर्नुस् । तेस्रो राज्यले तपाईंलाई पूर्ण रुपले दमन गर्न सक्छ । चौथो त बाटै छैन् । यी तीनवटै बाटोले भएन भने चौथो बाटो भनेको विखण्डन हो ।
दोस्रो विश्वयुद्व सन् १९४७ सम्म संसारमा ४०–५० वटा मात्र देशहरु थिए । अहिले २०७–२०८ जति छन् । ती नयाँ देशहरु आकाशबाट झरेका होइनन् । तिनीहरु पनि टुक्रिएर बनेका देशहरु हुन् । ती बढेका राष्ट्रहरु टुटेर बनेका हुन् । पूर्वि टिमोर कपिलवस्तु कम जनसंख्या भएको देश हो । तुभालुको जनसंख्या मेरो गाउँको भन्दा कम छ । यस्ता देशहरु पनि छन् । सिक्किम आज छैन, हैदरावाद छैन् । दक्षिण सुडान आयो । पूर्वी टिमोर आयो । यसरी नयाँ देशहरु आउँछन् । पुराना जान्छन् ।
नेपालकै इतिहास हेर्ने हो भने २५०० वर्ष अगाडीको समय बुद्वको हो । १८१४–१८१६ मा गोर्खाली साम्राज्य र ब्रिटिश साम्राज्यबीच युद्व भयो । गोर्खालीहरुले युद्व हारे । चुरेको उत्तरमा गोर्खालीलाई जान भनियो र चुरे तलको भाग ब्रिटिश भारतको हुन पुग्यो । १८१६ सालमा सुगौली सन्धी भएपछि केही क्षेत्र फिर्ता गर्ने कुरा भयो । १८५७ तिर पश्चिममा नयाँ मुलुक आएको हो । फिर्ता गर्नको लागि जतिखेर रेखाङ्कन गरिँदै थियो, त्यतिखेर रुपन्देही जिल्लाको मर्चवार भारतमा पथ्र्यो, तत्कालिन ब्रिटिश र इण्डियामा पथ्र्यो । त्यतिखेर शुक्लजी मर्चवारको जमिनदार हुनुहुन्थ्यो । उहाँले म फिरङ्ीको देशमा बसिन, हिन्दू देशमा बस्छु भन्नुहुन्थ्यो । नेपालको नक्सा हेर्नुभयो भने मर्चवार फेरि खुकुरीको आकृति जस्तै फर्केर नेपाल आएको छ । मर्चवारको इतिहासलाईं हेर्ने हो भने त्यहाँ पहिला अवधका जमिनदार थिए । तिनीहरु हारेपछि मर्चवार ब्रिटिश इण्डियाको नियन्त्रण रह्यो । पछि ब्रिटिश इण्डियाबाट गोर्खालीहरुले पाए । गोर्खाली हारेपछि फेरि ब्रिटिश इण्डियाको हातमा गयो । फेरि ब्रिटिश इण्डियाले नेपाल सरकारलाईं फर्कायो अनि मर्चवार पुनः नेपालमा आयो । यस्तो क्रम चलिरहँदा त्यहाँका नागरिकहरुले पाँचचोटीसम्म आफ्नो नागरिकता परिवर्तन गर्नुपरेको थियो ।
कुनै जमानामा सिक्किम एउटा राज्य थियो । आज छैन् । त्यस्तै तिब्बत पनि एउटा राज्य थियो । आज छैन् । आज हामी तिब्बतलाई चीनको चाग भनेर कुरा गरिरहेका छौं । राज्य भनेको बनिरहन्छ, भत्किरहन्छ तर समाज भने चलि नै रहन्छ । त्यसैले विखण्डन पनि कुनै आश्चर्यको कुरा होइन् । यदि राज्य र समाजको सम्बन्ध सुध्रिएन भने त्यो पनि हुन सक्छ । हाम्रो इच्छा हामीले समर्पण गर्नु नपरोस् र हामी सम्मानका साथ यहाँ बस्न सकौं, दमनको पनि आवश्यकता नहोस् भन्ने हो । विखण्डनको स्थिति नल्याउनका लागि सङ्घीयता र समावेशिता आवश्यक हुन्छ । सङ्घीयतामा राज्यको पूर्ण संरचना गरिने भएकोले यो गर्न सजिलो छ । समावेशिताको सिद्वान्तमा पनि अगाडी बढ्न सकिन्छ । राज्यको रुपान्तरण सङ्घीयता र समावेशितामा गएर हुन्छ, यदि हामीले रुपान्तरणको समाधान खोज्ने हो भने । दमनमा नजाने हो र विखण्डनतिर नहेर्ने हो भने हामी रुपान्तरणमा जानुपर्ने हुन्छ । रुपान्तरणको लागि संवाद जरुरी हुन्छ ।

साभारः मधेश मन्थन