सजगता भनेको जागरण होइन, निरन्तर सतर्कता हो—संसारको होइन, आफ्नै भित्रको। म भित्र के चल्दैछ भन्ने बुझ्ने साहस नै सजगता हो। संसारसँग त तर्क गर्न सकिन्छ, तर आफ्नै मसँग तर्क गर्न खोजियो भने झूट सुरु हुन्छ। ध्यान भनेको यो झूटसँगको संवाद बन्द गर्ने प्रक्रिया हो। म तर्क गर्छु किनकि डराउँछु, र म डराउँछु किनकि बुझ्दिनँ। जुन दिन मैले बुझें कि म नै त्यो बुझ्ने शक्ति हुँ—त्यो दिन डर नामको बीज नै जलेर खरानी हुन्छ।

सजगता बढ्दै जाँदा म ‘कसैले गरेको’ र ‘म गर्छु’ बीचको सीमाना हराउँछ। त्यहाँ effort छैन, केवल effortless flow हुन्छ। यही अवस्था surrender हो—आत्मसमर्पण होइन, आत्मसम्मिलन हो। surrender भनेको हारेको होइन, अलगपन हराएको हो। त्यहाँ न म छु, न त अरू। केवल अस्तित्व छ—complete, silent, alive.

जसरी बृक्ष आफ्नो फलको स्वाद चाख्दैन, त्यस्तै सजग व्यक्ति आफ्नै क्रियाको credit लिँदैन। न त अभिमान हुन्छ, न त अपमान। बस्—flow मात्र। यही flow मा नाच्न सक्नु नै अध्यात्मको सार हो। “म” जित्ने होइन, “म” गल्ने कुरा हो। म गल्यो भने भगवान फुल्छ, चेतना बोल्छ, र जीवन नृत्य गर्छ।

प्रेम

प्रेम भनेको सम्बन्ध होइन, विलय हो। सम्बन्धमा दुई हुन्छन् — म र तिमी। प्रेममा तिमी मभित्र पग्लिन्छौ र म तिमीभित्र हराउँछु। जहाँ म र तिमी छुट्टै देखिन्छ, त्यहाँ व्यापार हुन्छ, प्रेम होइन। प्रेमको सौन्दर्य नै यसको dissolution हो — दुवैको अदृश्यता। जुन क्षण ‘म’ हरायो, त्यही क्षण प्रेम जन्मिन्छ। म नभएको ठाउँमा भगवानको उपस्थिति हुन्छ।

प्रेमको अर्को रूप करुणा हो। करुणा त तब मात्र सम्भव हुन्छ जब म स्वयं पीडाबाट मुक्त छु। दुखी मनले सान्त्वना दिन सक्दैन, केवल सान्त्वनाको अभिनय गर्छ। मुक्त मन मात्र करुणामय हुन्छ, किनभने उसले बोध गरेको हुन्छ कि अरू कोही छैन—सब म नै हो। यही बुझाइले संसारलाई रुपान्तरण गर्छ, युद्धलाई संगीतमा, प्रतिस्पर्धालाई प्रार्थनामा।

अन्ततः प्रेम नै मोक्ष हो। ध्यानले म नष्ट गर्छ, प्रेमले सम्पूर्ण अस्तित्वमा म फैलाउँछ। दुवै अन्त्यमा एकै ठाउं पुग्छन्—पूर्णता। जहाँ केही गर्न बाँकी रहँदैन, केवल रहन बाँकी हुन्छ। त्यस ठाउँमा शान्ति effortless हुन्छ, आनन्द causeless हुन्छ, र जीवन celebration बन्छ। यही नै ब्रम्ह, यही नै शिव, यही नै प्रेम।