अत्ति घतलाग्दो लेख। येस्तै युवाहरु माथी बांकी छ अलिअलि आशा! :)
Posts 14 · Viewed 12288 · Likes 5 · Go to Last Post
भत्काउने राजनीति देखेँ, अब म बनाउने राजनीति गर्छु’
तीन पुस्ताको भोगाइ बोकेर रञ्जु राजनीतिमा
गत शनिबार डा. गोविन्द केसीको सत्याग्रह आन्दोलनमा एेक्यबद्दता जनाउँदै निस्केको जुलुसमा रञ्जु दर्शना। तस्बिर: सोमेश वर्मा
स्वस्फुर्त जम्मा भएका दसौं हजारको त्यो भिडमा ९५ प्रतिशत भर्खरका तन्नेरी देखिन्थे। माइतीघरको त्यो ठेलमठेलमा आक्कलझुक्कल फेला पर्ने परिचित र परिपक्व अनुहारमा मैले परैबाट डा. अभि सुवेदीलाई देखेँ। उनी कलेजका छात्राहरूको एउटा हुलसामु पुगेर केही सोधिरहेका थिए।
विश्वविद्यालयका परिचित गुरुलाई नचिन्ने ती छात्रा १२ कक्षा सकेर स्नातक तयारीका निम्ति भर्खर चितवनबाट आएका रहेछन्।
‘नेपालमा हाम्रो आन्तरिक पावर हराएको छैन,’ प्राध्यापक सुवेदीले आँखा चम्किलो बनाउँदै मतिर हेरेर भने, ‘यिनीहरूले हो अब परिवर्तन गर्ने।’
नेपालमा परिवर्तन गर्छु भन्नेहरू शक्तिमा जानेबित्तिकै सबै एकै पोको परेका बेला यी भर्खरका विद्यार्थीले बलियो सम्भावना देखाएको उनको भनाइ थियो। विद्वान अर्जुन अपादुराइले भन्ने गरेको ‘अल्टरनेट फोर्स’ (वैकल्पिक शक्ति) बल्ल फेला परेको उल्लेख गर्दै सुवेदी जुलुसमा अघि बढ्न थाले।
युवा पुस्ताको बाहुल्य रहेको त्यो भीड नयाँबानेश्वरतिर बढ्यो।
जुलुस जति भव्य र आक्रामक देखिन्थ्यो, त्यसले त्यत्तिकै संयम पनि अपनाएको थियो। बाटोमा कसैले पानीको बोतल वा अन्य कुरा फ्याँकेर फोहोर पारिदेलान् भन्दै जुलुसमा सामेल तन्नेरीहरू सजग थिए। फोटो खिच्न वा हेर्न सडकछेउका अग्ला संरचनामा कोही उभिएको छ भने पनि त्यहाँ रोपिएका वनस्पति नासिएलान् भनेर तुरुन्तका तुरुन्तै उनीहरू आएर हटाइहाल्थे।
जुलुस नियन्त्रित गर्न डोरीको घेरा तान्दै लैजाने अर्को समूह उत्तिकै जागरुक थियो। सबैभन्दा परिपक्वता त उनीहरूले एभरेस्ट होटलअगाडि पुगेपछि सुरक्षा घेरामा देखाए। यति विशाल र आक्रोशित जुलुस हुँदाहुँदै सुरक्षा घेर नाघ्ने प्रयास कसैले गरेनन्।
जताततै अन्धकार बन्दै गएको समाजमा शनिबार निस्केको त्यो जुलुस साँच्चिकै उज्यालो धर्सो लागिरहेको थियो।
को हुन् यिनीहरू? के फरक छ यो पुस्तामा?
म जिज्ञासु थिएँ।
हामी हिँडिरहेकै ठाउँमा करिब सय मिटर अगाडि एउटा सानो ट्रक थियो। त्यसैमाथि चढेकी एक किशोरीले त्यहाँ धेरैको ध्यान खिँचिरहेकी थिइन्। हातमा माइक लिएर चिच्याइरहेकी ती किशोरी हरेक पल नयाँ नयाँ नारा लगाइरहेकी थिइन्। प्रत्येक नाराको भाषा सन्तुलित थियो। जबकि, उनको प्रस्तुतिमा आगो बलिरहेको प्रतीत हुन्थ्यो। उनको अनुहार राँकिएको थियो। उनले प्रयोग गरेका शब्द सालिन हुँदाहुँदै हरेकपटक चिच्याएर बोल्दा दावानलबाट आक्रोशका ज्वाला फुटेर निस्केजस्तो देखिन्थ्यो।
जुलुस सकियो। तर, ती किशोरीप्रतिको जिज्ञासा सकिएन।
‘मेरो नाम रन्जु दर्शना,’ भोलिपल्ट भेटमा उनले आफ्नो नाम बताउनेबित्तिकै मेरो मनमा प्रश्न उठ्यो, ‘यो दर्शना कस्तो थर हो?’
‘सरनेम पनि चाहिन्छ? मलाई त यही नामले चिन्छन्। दर्शना म आफैंले राखेको टाइटल हो। सुरुमा यो नामबाट फेसबुक अकाउन्ट खोलेको थिएँ। त्यसपछि यही नाम भयो। नागरिकतामा चाहिँ न्यौपाने लेखेको छ।’
हामीसँग भेट्न अख्तियार अगाडिको जुलुस छाडेर आएको र आफू हिँड्नेबित्तिकै त्यहाँबाट सहकर्मीहरू समातिएको खबरले उनी विचलित थिइन्।
नेसनल कलेजमा डेभलपमेन्ट स्टडिज स्नातक दोस्रो वर्षकी छात्रा रञ्जु यसरी जुलुसमा हिँड्न थालेको तीन वर्ष भएछ। उनी १२ कक्षा पढ्दै गर्दा डा. गोविन्द केसीकै समर्थनमा पहिलोपटक सडकमा ओर्लिएकी थिइन्। त्यो दिन भ्यालेन्टाइन डे थियो। विदा माग्दा उनी पढ्ने हेराल्ड इन्टरनेसनलका शिक्षकले जुलुसमा जान लागेको भनेर पत्याउनै मानेका थिएनन्।
रञ्जुले महाराजगन्ज चक्रपथमा घर बताएपछि हामीले पुख्र्यौली थलोबारे जिज्ञासा राख्यौं।
‘मलाई आफू जन्मेदेखिको थाहा छ, त्यसअघिको थाहा छैन,’ उनले भनिन्।
यो अलिक अनौठो कुरा थियो। त्यसैले जिज्ञासा झनै बढ्यो।
उत्तर दिनुअघि उनी एकछिन थामिइन्। त्यसपछि धाराप्रवाह बढिन्–
‘म मामुसँग मात्र बस्छु। म छ महिनाको गर्भ रहँदै मेरो मामु र बाबा छुट्टिनुभएको हो। १७ वर्षको उमेरमा पुग्दा पहिलोपटक मेरो बाबालाई देखेको हुँ। त्यो पनि ममीको नामबाट नागरिकता नबनिदिएर। बाबाचाहिँ उता विराटनगरमा बस्नुहुन्छ। अर्को बिहे गर्नुभएको छ। दोस्रो श्रीमतिबाट दुई बहिनी र एक भाइसहितको परिवार लिएर। यस्तो मेरो कथा छ, त्यसैले म आफूलाई ओरिजिनली काठमाडौंकै ठान्छु। नागरिकतामा जतासुकैको लेखियोस्।’
यसरी एउटा अर्को रोचक शृंखला थपिन् उनले।
बाबाले गर्भवती आमालाई छाडेर गएपछि आफू मावल हजुरआमाकै संरक्षकत्वमा हुर्किएको उनले सुनाइन्।
‘८५ वर्षको उमेरमा पनि हजुरआमा साह्रै कडा हुनुहुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘हिजो पनि जुलुसबाट फर्कंदा ‘दिनभरि हिँडेर खिस्रिक्क परिछे, बाँदर्नीजस्तो’ भनिरहनुभएको थियो।’
उनी हाँसिन्। उनलाई साथ दिँदै हामी पनि हाँस्यौं।
मामाघरको ओत पाएर हुर्केकी दर्शनाले एसएलसीपछि नै नोकरी गर्न थालेकी थिइन्। एपटेक कम्प्युटर इन्स्टिच्युटमा टेलिमार्केटर थिइन् उनी। त्यसपछि विस्तारै उनलाई ‘नागरिकता’ भन्ने कुनै कागज हुन्छ जसको अभावमा अघि बढ्न सकिँदैन भन्ने महशुस हुन थाल्यो।
‘सुरुमा त बैंक अकाउन्ट खोल्नै नागरिकता नभई हुँदैन भनियो,’ उनी थप्छिन्, ‘म दौडादौड सरकारी कार्यालय धाउन थालेँ।’
उनी वडा कार्यालय गइन्, बबरमहलबाट सिफारिस ल्याएपछि भरेर दिइन्।
‘वडा कार्यालयका सचिवले भित्रको केही पढ्दा पनि पढ्नुभएन,’ भन्दै गइन्, ‘ममीको नागरिकता देख्नेबित्तिकै ‘ए...आमाको नामबाट नागरिकता?’ भन्दै फुत्त अर्कोतिर पन्छ्याइ दिनुभयो।’
सानैदेखि आमाको संघर्ष हेर्दै हुर्केकी रञ्जुले उनी जन्मेको देशमा छोरी हुनु कति सकसको काम रहेछ भनेर फेरि महसुस गरिन्। तै उनले हार मानिनन्। ती वडा सचिवलाई फाइलभित्रको कागज हेर्न जिद्दी गरिन्। भित्र हेरेपछि ‘ए...यो त सर्लाही लेखेको रहेछ। सर्लाहीबाट मात्र हुन्छ’ भन्दै सचिवले फाइल उनकै हातमा थमाइदिए।
बिहे भएपछि रञ्जुकी आमा सर्लाहीमै गएर बुवाको घरमा बसेकी थिइन्। उनकी आमाको नागरिकता पनि बुवाकै नागरिकताका आधारमा उतै बनेको रहेछ। उनका बुवाले पत्नी त्यागेलगत्तै बसाइँ सरेर विराटनगर गएका रहेछन्।
कट्टर धार्मिक परम्परा मान्ने रञ्जुका पिता विराटनगरमा जजमान काम गर्छन्। उतातिर हजुरबुवा, बुवा मात्र होइन उनलाई हुर्काउने मामाघरकी हजुरआमा पनि वैष्णव हुन्।
नागरिकताको जटिलताले रञ्जुलाई उनको बुवा खोज्नैपर्ने अवस्थामा पुर्यायो। उनी उतिबेलै विराटनगर पुगेर नागरिकता बनाएर फर्किइन्। रञ्जुकी ममी र बाबाको भने छुट्टिएको घडीदेखि नै फेरि भेटघाट भएको छैन। उनले त्यसको सम्भावना पनि देखेकी छैनन्।
नागरिकता बनाउन गएपछि बुवालाई भेटेकी उनले लगत्तै अर्को मौका पनि पाइन्। हेटौंडामा ठूलीआमा सिकिस्त बिरामी सुनेर पुगेको बेला त्यहाँ उनको बुवा सपत्नी आएका थिए।
‘सानीआमाले पशुपतिको दर्शन गर्नुभएको थिएन,’ उनले भनिन्, ‘बुवाआमा दुवैलाई काठमाडौंमा घुमाउने काम मैले नै गरिदिएकी थिएँ।’ त्यतिबेला रञ्जुका बुवा भक्तपुरस्थित उनको अर्को ठूलोबुवाकहाँ बसेका थिए।
‘मैले धरहरा, स्वयम्भू र पशुपतिनाथ लगिदिएँ,’ उनी भन्छिन्, ‘कान्छी ममी कस्तो फुरुङ्ग पर्नुभएको थियो।’
एउटी मात्र छोरी रञ्जु यसरी घरि जुलुस त घरि हडतालमा हिँडेको देख्दा उनकी आमालाई सुरुसुरुमा अनौठो लाग्थ्यो। तर, सानैदेखि ‘मायाको पोको’ उनलाई आमा फकाउने तरिका पनि राम्रैसँग थाहा छ। उनी सरल भाषामा आमाले बुझ्ने गरी सम्झाउँछिन्। जस्तो, गोविन्द केसीकै अभियान–
‘ममी हेर्नुस्त! त्यो हेलिकप्टर किन आएको थाहा छ?’ टिचिङ अस्पताल छेवैमा घर भएकी उनी आमालाई भन्दिरहिछन्, ‘दुर्गम गाउँहरूमा उपचार नहुने भएकाले त्यसले बिरामीलाई बोकेर काठमाडौं ल्याएको हो। सक्नेले यसरी हेलिकप्टरमा राखेर बिरामी ल्याउँछन्। नसक्ने त उपचारै नपाएर उतै मरिरहेका छन्।’
‘त्यहीँ नजिकै अस्पताल भइदिएको भए उनीहरूले घरछेउमै उपचार पाउँथे। होइन ममी?’ उनी भन्दिरहिछन्, ‘त्यसैले हामीले डा. केसीको अभियानलाई बलियो बनाउनुपरेको हो।’
रञ्जुलाई अस्ति मात्र यो अभियानकै क्रममा तयार पारिएको एउटा सानो भिडियोले निकै घत पारेको रहेछ। त्यसमा दुर्गम गाउँकी बूढीआमैले जीवनमा सिटामोल पनि नदेखेको दुखेसो सुनाइरहेकी थिइन्।
‘मेरी ममी गहिरा राजनीतिक कुराहरू बुझ्नु हुन्न,’ उनी भन्छिन्, ‘हामीकहाँ भएका यस्ता बेथितिहरू उहाँ सजिलै बुझ्नुहुन्छ र म त्यसैलाई अझ सरल व्याख्या गरेर आफू किन र कहाँ गइरहेको छु भन्ने बुझाउने कोसिस गर्छु।’
यसरी आमालाई बुझाइसकेपछि कहिले राति १० बजे त कहिले साढे १० बजे घर पुग्दा पनि उनले ‘सपोर्ट’ नै पाउने गरेकी छन्।
उनले केटाकेटीमै बलिदान सिनेमा हेरेकी थिइन्। त्यसमा हरिवंश आचार्यले पक्राउ पर्नेबेला आमालाई सम्झाइरहेका हुन्छन्। ‘आमा तिमी एक्लै रोइदेऊ न है। तिमी एक्लै रोइदियौ भने अरू हजारौं आमाले हाँस्न पाउँछन्,’
हरिवंशको त्यो संवाद अहिले पनि रञ्जुलाई आदर्श लाग्छ।
'म पनि आमालाई यस्तै भन्छु,' रञ्जुले भनिन्।
रञ्जु र उनकी आमाबीच अरू पनि थुप्रै बेथितिलाई लिएर यस्तै संवाद हुन्छ।
उनको घरै सामुन्नेको बाटोमा पानी पर्नेबित्तिकै जहिल्यै पोखरी बन्छ। ‘यो किन भएको थाहा छ? किनभने काम नगरिदिएर हो ममी,’ रञ्जु भन्छिन्, ‘यस्ता बाटो बनाउन भनेर यति धेरै पैसा आउँछ ममी, तर खर्च हुँदैन हामीकहाँ। किनभने काम गरिदिने मान्छे नै छैनन्।’
यसरी बेथिति औंल्याउँदा औंल्याउँदै उनी दुई वर्षअघि एउटा पार्टीमा आबद्ध भइन्। त्यो हो ‘विवेकशील नेपाली’ दल। कुकुर तिहारको दिन कुकुरलाई माला लगाइदिएर एकहुल तन्नेरीले त्यतिबेला चुनाव घोषणापत्र सार्वजनिक गरेका थिए। त्यो समाचार तस्बिरसहित द हिमालयन टाइम्समा छापिएको थियो। रञ्जुलाई यो निकै अनौठो लाग्यो। उनले इन्टरनेटमा गएर यसबारे थप खोजी गरिन्। यो समूहको सबै कुरा रमाइलो लाग्दै गएपछि उनी पनि त्यसैमा मिसिन पुगिन्। १२ कक्षाकी छात्रा चुनावमा डटेर होमिइन्। भरे त संसारमा यत्रोविधि माया गर्ने उनकै आमाले कांग्रेसलाई भोट हालेको थाहा पाइन्। तर, उनी दुःखी भइनन्। किनभने, रञ्जुलाई थाहा छ परिवर्तन एकैपटक आउँदैन।
अलिक दिनअघि जातीय विभेदविरुद्धको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस परेको थियो। रञ्जुले सडक नाटकमा अभिनय गरेकी थिइन्। आफ्नो प्रस्तुति हेर्न उनले घरमा भएका सबैलाइ बोलाइन्। आफ्नो नाटक हेर्न बूढी हजुरआमा पनि आएको बेला उनलाई असाध्यै खुसी लागेको थियो। त्यसमा उनले दलित महिलाको भूमिका खेलेकी थिइन्। हजुरआमाले सुरुदेखि अन्तिमसम्म चाख मानेर हेरिन्। अन्तिममा रञ्जुले ‘जातपातका आधारमा भेदभाव गर्नुहुँदैन’ भनेर लामै संवाद बोलेकी थिइन्। त्यो चाहिँ हजुरआमालाई उत्ति मन परेनछ।
‘तैले अस्ति नाटक चाहिँ राम्रो गरिस्,’ एक सातापछि नातिनी–बज्यै कुराकानी गर्दा भनिछिन्, ‘अन्तिममा भनेको चाहिँ ठिक भएन।’
हजुरआमाले उल्टो सोधिछिन्, ‘त्यस्तो हो त?’
त्यसपछि हजुरआमाले नातिनीलाई लामै प्रवचन दिएर सृष्टिको जन्म कसरी भएको भनेर बताइछिन्। भगवानले मान्छेको सिर्जना शिरबाट, काँधबाट, खुट्टाबाट गरेका आधार दिइछन्।
‘बाहुन, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र भनेको त्यस्तो पो हो,’ हजुरआमाले भनिछिन्, ‘हामीले फेर्छौं भनेर फेरिने हो त?’
रञ्जुलाई थाहा छ उनकी हजुरआमाको मनमा यस्ता रुढीवादी कुरा असाध्यै गहिरोसँग जमेर बसेको छ।
.jpg)
डा. गोविन्द केसीको समर्थनमा गएको शनिबार माइतीघरबाट निस्केको जुलुस नयाँबानेश्वर जाँदै। तस्बिर: चन्द्रशेखर कार्की
‘म पनि अहिले नै आमालाई ‘यो मान्दै नमान्नुस्, मान्नै हुँदैन’ भनेर क्रान्ति गरेर हिँड्दिनँ,’ उनी भन्छिन्, ‘उहाँले बाल्यकालदेखि जे सिक्नुभयो त्यही नै पालना गर्दै आइरहनुभएको छ। यसमा उहाँको गल्ती के छ?’
८५ वर्षकी हजुरआमालाई आफू १९ वर्षकी केटीले एक्कासि गएर अर्कै कुरा गर्न थाल्यो भने हजुरआमालाई बुझ्न गाह्रो पर्ने रञ्जुलाई राम्ररी थाहा छ। त्यही भएर समयलाई पर्खँदै विस्तारै यस्ता कुरा बदल्दै लैजानुपर्ने उनको अठोट छ।
‘हजुरआमाको सामुन्ने त उहाँकै सम्मानका निम्ति पनि मैले जान्ने बन्नु हुँदैन,’ उनी भन्छिन्, ‘मैले थाहा पाएको कुरा त म आफूले पालन गर्ने र साना भाइबहिनीलाई सिकाउने पो हो।’
सानैदेखि आफूले ठिक मानेका कुरामा अडान लिने बानीले कक्षामा पनि रञ्जु आफूले नबुझेको कुरा छ भने सोधेको सोध्यै गर्थिन्। उनलाई जसरी पनि उत्तर चाहिन्थ्यो र त्यो उनले बुझ्नै पर्थ्यो। टोलमा पनि यस्तै एकोहोरो बानीले गर्दा साना भाइबैनीहरू उनलाई ‘रञ्जु डन’ भन्थे रे!
रञ्जुको पुस्ताले सानैदेखि मुलुकमा लडाइँ हेरेर हुर्किनुपर्यो। टोलमा हतियार बोकेका सेना आइरहन्थे। बन्द भइरहन्थ्यो। मान्छे मरेका खबर आइरहन्थे।
‘कुन दिन बन्द छ र कुन दिन बन्द छैन भन्ने थाहा पाउन बिहान उठ्नेबित्तिकै टिभीको पर्दामा हेर्थेँ,’ उनी भन्छिन्, ‘त्यो पर्दाले नै आज स्कुल जानु पर्छ कि पर्दैन भन्ने निर्धारण गर्थ्यो।’
यी सबै कुराको प्रभावले आफूहरूलाई मुलुकका अरू कुनै पनि पुस्ताभन्दा फरक बनाएको रञ्जुको ठहर छ। उनीहरूले टेलिभिजनमा सबैभन्दा बढी राजनीति गर्ने मान्छे नै देखे। त्यसैले सबैभन्दा बढी ध्यान पनि राजनीतिमै गयो। तर, विद्यार्थी कालमा पनि नेविसंघ र अखिलजस्ता संगठनले उनको ध्यान कहिल्यै तानेन।
सानोमा नेविसंघ र अखिलले बन्द गरेको थाहा पाउँदा त उनलाई स्कुल जानुपरेन भनेर खुसी नै लाग्थ्यो। अहिले आएर सोच्दा मुलुक यत्रो विसंगतिमा फस्न पुग्नुमै कतै उनीहरूको हात त होइन भनेर उनलाई लाग्न थालेको छ।
‘जहिल्यै टायर बाल्ने, झगडा गर्ने समूहले हामीलाई आकर्षण गर्दैगर्दैन,’ उनले भनिन्, ‘अझ बन्द आह्वान गर्नेले ट्याक्सी चालकलाई ट्याक्सीभित्रै राखेर जलाइदिएको सुन्दा त रिंगटा नै लाग्छ।’
अहिल्यै पनि डा. गोविन्द केसीको पक्षमा लडाइ चलिरहँदा स्वयं नेविसंघ र अखिलका चिनिएका नेताहरू उल्टो व्यापारीको पक्षपोषणमा उभिएको देख्दा उनलाई विरक्त लाग्छ। जबकि, रञ्जुहरू हरबखत आफूले लिएको अडानका बारेमा यसलाई अझ तिखार्न लागिपरेका छन्।
‘हामी बेलाबेला बुद्धिजीवीहरूसँग गएर कुरा पनि गर्छौं,’ उनले भनिन्, ‘अस्ति मात्रै प्राध्यापक केदारभक्त माथेमासँग भेटेर उहाँको टिमले दिएको प्रतिवेदनका बारेमा जानकारी मागेका थियौं।’
संघर्ष केसीको निम्ति मात्र छैन। कहिलेकाहीँ त अप्रत्यासित रुपमा अर्कै कारणले पनि भिड्नुपर्ने हुन्छ। जस्तो, गत वर्षको भुइँचालो।
भुइँचालो आएको बेला उनकी आमालाई एक्लै घरमा छाडेर उनी टिचिङ अस्पताल पुगिन्। यता भुइँ हल्लिरहेको छ, उता भएकी एक्ली छोरी बेपत्ता भइन्। आमा रुन थालिछन्। रञ्जु भने अस्पताल पुगेर शव उठाइरहेकी थिइन्। कतिदिनसम्म उनी उतै बसिन्।
‘त्यहाँ गेटभरि लासै लास र आँखाभरि आँसु देखिन्थे,’ उनी भन्छिन्, ‘तर, बोक्न चाहिँ सबैले धक मानिरहेका थिए।’
यस्तोमा रञ्जु र उनका केही साथीहरूले धमाधम शव बोकेर अस्पतालको ब्ल्याक एरियामा पुर्याए। ‘हामीसँग त्यहाँ काम गर्न पछि प्रहरीका दाइहरू आउनुभयो,’ उनी भन्छिन्, ‘त्योबेला सनाखतका निम्ति मृतकहरूको क्षतविक्षत लाशको फोटो खिच्दा असाध्यै गाह्रो भएको थियो।’
संघर्ष केसीको निम्ति मात्र छैन। संघर्ष समाजमा मात्र छैन। संघर्ष आफैसँग पनि छ।
रञ्जुलाई जीवनमा सबैभन्दा गाह्रो लागेको काम हो, पहिलोपटक ‘बाबा’ भनेर सम्बोधन गर्नु। त्यो एउटा शब्द मात्र थिएन, एउटा नाता पनि थियो, जसलाई उनले जीवनमा कहिल्यै अनुभव गर्न पाएकी थिइनन्।
उनलाई अहिले पनि बुवा भन्ने ‘फ्याक्टर’ जीवनमा कतै रहन्छ र हुनुपर्छ भन्ने पत्तै छैन। आठ कक्षा पढ्दासम्म त उनलाई त्यो नाताको अस्तित्वबारे थाहा नै थिएन। त्यसपछि भने साथीहरूसँग फराकिलो विषयमा कुरा हुन थाले। घोचपेच हुन थाले। त्यसले नै जबर्जस्ती महसुस गराउन थाल्यो।
‘त्यसपछि म एकचोटि रोएको पनि छु,’ उनी भन्छिन्।
जहाँसम्म अहिलेको कुरा छ, अब त दुईपटक उनले बुवासँग समय पनि व्यतीत गरिसकेकी छन्।
बुवाको अभाव कहिल्यै महसुस गरिन् कि?
‘जुन कुरा हुन्छ भनेर मैले कहिल्यै थाहै पाइनँ, त्यो कुराको अभाव किन महसुस हुन्थ्यो?’ उनले भनिन्, ‘मेरो निम्ति त ममी नै सर्वेसर्वा हो।’
जीवनमा नागरिकता नभई हुन्न र नागरिकता बनाउन बुवा नभई हुन्न भन्ने थाहा पाएपछि बल्ल उनी यो नाता खोज्न बाध्य भएकी थिइन्। त्यतिबेलै उनले पहिलोपटक प्रयोग गरेको शब्द थियो, ‘बाबा’।
आमाको नामबाट नागरिकता बन्दै बन्दैन भनिएपछि उनले सबैभन्दा पहिले सानैमा देखेको भक्तपुरवासी माइलो बुवालाई भेटिन्। त्यसैगरी मावलकै एक जना दाइसँग ठूलोबुवा भेट्न हेटौंडा पुगिन्। जन्म दिने बुवाको फोन नम्बर पाइयो। सुरुमा त फोन डायल गर्न पनि असाध्यै गाह्रो भयो। पहिलो र दोस्रोपटक फोन जाँदाजाँदै काटिदिइन्। तेस्रोपटकमा छेउमा बसेका दाइले हात च्याप्प समातेछन्। उनलाई अलिकता तागत मिलेजस्तो भएछ। फोन उठ्नेबित्तिकै उनले ‘बाबा’ भन्न खोजेकोमा त्यो शब्द नै निस्केनछ। फेरि बल गरिन्। बल्ल आवाज निस्क्यो, ‘म रञ्जु...’
उताबाट पूरै मधेसी लवजमा अत्यन्त सामान्य हिसाबले आवाज आयो, ‘अँ भन् छोरी। अनि तँ कहिले आउँछेस्...।’
त्यसपछि उनी पुगिन् विराटनगर...।
विराटनगरमा बसबाट ओर्लिनेबित्तिकै रञ्जुको बाबा लिन आएका थिए।
‘सुरुमा त बाबाको रूप देखेरै म अचम्म परेँ,’ उनले भनिन्, ‘निधारमा लामो चन्दन र रंगीविरंगी टिका लगाउनुभएको, पछाडि टुप्पी बाँध्नुभएको। कुर्ता–पाइजामा लगाउनुभएको र हातले पुरानो साइकल डोर्याइरहनुभएको।’
काठमाडौंमा हुर्केकी किशोरीलाई पहिलोपटक पिता सामुन्ने देख्दा अनौठो लागिरह्यो। ‘देउ तिम्रो ब्याग,’ मधेसी लवजमा उनका बुवाले भनेछन्, ‘म राखिदिन्छु।’
उनले झसंग भएर आफ्नो झोला दिइन्। बुवाले साइकलको पछाडि राखे। उनी पछिपछि लागिन्।
‘ए बाबु यता हेर्,’ घर पुग्नेबित्तिकै उनका बुवा चिच्याएछन्, ‘तिमीहरुका ठूल्दिदी आएकी छे।’
उनले झुलुक्क छेउमै उभिएकी कान्छी आमालाई पनि देखिन्। ‘अलिक हरियो रंगको आँखा थियो,’ रञ्जुले भनिन्।
त्यतिबेला उनको दिमागमा फेरि अर्कै कुरा घुमिरहेको थियो। स्कुल पढ्दा साथीहरूले मधेसमा दाइजो नदिएकै कारण छोरी–बुहारीलाई जलाएर मार्नु सामान्य रहेको सुनाएका थिए। तराईमा यसरी जलाएर मार्नु सामान्य हो भने अब आफ्नो ज्यान पनि खतरामा रहेको उनलाई लाग्न थाल्यो। उनी त्यस रात बाहिरै खाटमा सुतिन्। तर, त्यहाँ त जलाउनु परको कुरा उल्टो माया पो पाइन्।
‘भाइबहिनी मसँग टाँसिए,’ उनी भन्छिन्, ‘उनीहरूसँग खेल्न पाएर म पनि हुरुक्कै भएँ।’
नागरिकता त बन्यो, तर रञ्जुलाई सबैभन्दा दुःख लागेको कुरा त्यसरी बनेको नागरिकतामा रञ्जुको आमाको कतै नामै थिएन। राज्यले नागरिकताको कार्डमै प्रावधान नराखेको होइन। त्यसमा आमाको नाम उल्लेख गर्ने ठाउँ पनि थियो। तर, जिल्ला प्रशासन कार्यालयले उनको ‘मायालु ममी’को नाम लेखिदिनुपर्ने ठाउँमा ड्यास मात्र तानेर दियो।
‘जुन आमाले मलाई जन्माइन् र एक्लैले हुर्काइन् त्यो आमाको नामबाट नागरिकता नबन्ने मात्र होइन,’ उनले भनिन्, ‘यो धर्तीमा मेरो निम्ति सर्वेसर्वा मेरी आमाको त यो राज्यले ज्यान गए पनि कुनै अस्तित्व नै स्वीकार्न मान्दैन रहेछ।’
त्यतिबेला त रञ्जुले जसोतसो पाइएको नागरिकताबाटै चित्त बुझाइन्, तर अब भने उनलाई कसैगरी मिल्छ भने प्रतिलिपि बनाएर भए पनि आमाको नाम लेखाउने इच्छा छ।
‘म यो भेदभावबाट सानैदेखि पिरोलिएको छु,’ उनी भन्छिन्, ‘मेरी नातेदार दिदीहरूले मलाई भानुभक्त स्कुलमा भर्ना गर्दा मेरो बुवाको नाम राखिदिनुभएको रहेछ। हरेक महिना स्कुलको रसिद आउँदा मेरो बुवाको नाममा रसिद काटिएको हुन्थ्यो, जबकि मेरी आमाले त्यो पैसा बुझाउनुपथ्र्यो।’
राज्यको मात्र कुरा होइन, शिक्षा दिने स्कुलले समेत यसरी भेदभाव गरेको उनलाई पटक्कै मनपरेको छैन। यही कुरा स्कुलमा गर्दा आफूलाई साथीहरूले घोर नारीवादी भन्ने गरेको उनी सम्झन्छिन्।
‘म के हुँ भन्ने कुरा मलाई थाहा छ,’ उनी भन्छिन्, ‘म लिबरल हुँ। र्याडिकल फेमिनिस्ट त हुँदै होइन।’
तर, उनको कुरा बुझ्ने कस्ले?
‘यो संविधानले पनि महिलामाथिको भेदभाव हटाएन,’ उनी भन्छिन्, ‘जे जस्तो गरे पनि बुवाकै सर्वोच्चता स्वीकार्नैपर्ने बनाएको छ।’ संविधान आउनुअघि आमाको नाममा नागरिकताको कुरालाई लिएर आन्दोलन चल्दा रञ्जु पनि पटक–पटक बानेश्वरमा गएर सडकमै सुतेकी रहिछन्।
‘तर, ख्वै...’ उनले भनिन्, ‘यहाँ केही हुँदैन रहेछ त...’
यसो भनेर हिम्मत हार्नु पनि रञ्जुलाई कुनै हालतमा मन्जुर छैन। उनी बेथितिविरुद्ध लडिरहन चाहन्छिन्।
...
‘यी न सत्तासँग जोडिएका छन् न त हिंसामा विश्वास राख्छन्,’ शनिबार जुलुस चलिरहँदा प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले भनेका थिए, ‘सबैको कल्याण चाहने यी तन्नेरी नै मैले पहिलेदेखि लेख्दै आएको सेलुलर फोर्स हुन्।’
http://setopati.com/raajneeti/50355/
आठ कक्षा फेल नेपालीलाई हार्वर्डमा कक्षा लिन निम्तो....
फोहोर उठाउने मिलन राइको कथा:
बिहीबार बिहानै सामाजिक सञ्जालमा एक तन्नेरीले अघिल्लो दिन नयाँबानेश्वरमा निकालिएको जुलुसले फ्याँकेका फोहोर र प्लेकार्ड उठाउँदै गरेको तस्बिर सार्वजनिक भएको थियो। सबैतिर संक्रमण र द्वन्द्व चलिरहेको यो समयमा मान्छेको ध्यान आकर्षित हुने फाट्टफुट्ट सानोतिनो काम गरेरै चर्चा कमाउन खोज्ने पनि देखापरिरहेकै छन्। यो पनि त्यसैको एउटा पाटो होला भनेर खासै ध्यान दिइएन।
दिउँसो हुँदा नहुँदै सामाजिक सञ्जालमा यसलाई सार्वजनिक पहिचान बनाएका व्यक्तित्वहरूले पनि सेयर गर्न थाले। त्यसपछि के रहेछ भनेर जिज्ञासा जन्म्यो। खोजी सुरु भयो, मिलन राईको। नयाँबानेश्वरमा कोठा भाडा लिएर एक्लै बस्ने उनी बेलुकी मात्र फेला परे।
हामीले खासै नचिनेको मिलनलाई यतिबेला उनको ‘ह्वाइट बटरफ्लाई’ (सेतो पुतली) अभियानका निम्ति संसारभरिका ठूलो सिर्जनशिल घेराले चिन्दै आएको छ।
दिउँसो हुँदा नहुँदै सामाजिक सञ्जालमा यसलाई सार्वजनिक पहिचान बनाएका व्यक्तित्वहरूले पनि सेयर गर्न थाले। त्यसपछि के रहेछ भनेर जिज्ञासा जन्म्यो। खोजी सुरु भयो, मिलन राईको। नयाँबानेश्वरमा कोठा भाडा लिएर एक्लै बस्ने उनी बेलुकी मात्र फेला परे।
हामीले खासै नचिनेको मिलनलाई यतिबेला उनको ‘ह्वाइट बटरफ्लाई’ (सेतो पुतली) अभियानका निम्ति संसारभरिका ठूलो सिर्जनशिल घेराले चिन्दै आएको छ। केही दिनअघि मात्र बेल्जियमको ब्रसेल्समा आक्रमण हुँदा त्यहाँ शान्तिको आह्वानमा सेता पुतलीहरू प्रयोग भएका थिए। त्यतिबेला ब्रसेल्सस्थित स्टक एक्सचेन्ज भवनको भित्तामा मिलन राईकै सिर्जनाका पुतली उडाइएको थियो। ‘गार्डियन’ लगायत युरोपका महत्वपूर्ण अखबारहरूले त्यससम्बन्धी समाचार पहिलो पृष्ठमै प्रकाशित गरेका थिए। इन्स्टाग्राममा ‘ब्रसेल्स अट्याक’ भनेर खोजियो भने मिलन राईका पुतली प्रयोग भएका तस्बिर फेला पर्छन्।
‘बेल्जियम मात्र होइन,’ मिलन भन्छन्, ‘संसारका ४० वटा मुलुकका बेग्लाबेग्लै भावनामा मेरा पुतली प्रयोग भइसकेका छन्।’
अफ्रिकाका नामै नसुनिएका मुलुकमा समेत उनको पुतली प्रयोग भइरहेका छन्। आफू कहिल्यै नपुगेका ठाउँमा आफ्नो सिर्जना यसरी पुगिरहेको र अझ बढी त्यसले त्यहाँको सामाजिक अभियानमा काम गरिरहेको देख्दा मिलन दंग पर्छन्। यसरी फेला पर्ने तस्बिरहरू उनी फेसबुकमा पोस्ट गर्न छुटाउँदैनन्।
‘कसैले आन्दोलनमा प्रयोग गर्छन् त कसैले शान्तिको आह्वानमा,’ मिलन भन्छन्, ‘प्रेमको निम्ति पनि पुतलीको प्रयोग भइरहेको छ।’
संसारभरि पुतली उडाउँदै गरेका मिलनले छोटो अवधिमै चर्चाभन्दा बाहिर रहेर मुलुकभित्र र बाहिर सामाजिक क्षेत्रमा उल्लेख्य काम गरिसकेका छन्।
त्यसको उल्लेख गर्नुभन्दा पहिले बिहीबारको घटना–
खासमा नयाँबानेश्वरमा फोहोर टिप्ने मात्र उनको उद्देश्य थिएन। त्यो त नगरपालिकाले नै सफा गरिहाल्थ्यो। मिलन त त्यो सबै फोहोर जम्मा गरेर माइतीघर मण्डलामा थुपार्ने र त्यसमाथि चिताजस्तो बनाएर पल्टने योजनामा थिए। त्यो एक खालको प्रतीकात्मक अभिव्यक्ति हुने थियो। हामीले फाल्ने फोहोरहरूले अन्ततः हाम्रै विनाश गर्छ भन्ने सन्देश जाओस् भनेर मिलन त्यसको कलात्मक प्रस्तुति दिन चाहन्थे।
बुधबारको जुलुसले फालेको त्यत्रो फोहोर देख्दादेख्दै वास्तै नगरेर हिँड्ने सहरबासी उनलाई ‘निन्द्रामै हिँड्छन् कि क्या हो?’ भन्ने लागेको थियो। त्यसैले मानिसलाई ब्युँझाउने उनको उद्देश्य थियो।
बिहीबार उनी पाँचै बजे उठेर गए। प्लास्टिकका बोतल, खैनीका प्याकेट र नारा लेखिएका प्लेकार्ड टिप्न थाले। छ बजे त्यस ठाउँमा नगरपालिकाका स्विपरहरू पनि आउन थाले। त्यसपछि चाहिँ मिलनको अप्ठेरो सुरु भयो। उनले थुपारेका सबै फोहोर ती स्विपरले बेग्लाबेग्लै ट्रक र कन्टेनरमा हालिदिए। उनीहरूको कामलाई रोक्नु पनि उचित लागेन। मिलनले उल्टो सहयोगै गरे र अन्तिममा माइतीघर पुगेपछि सबै स्विपरलाई आफ्नै खर्चले खाजा खुवाएर विदा गरे।
फर्किएर आएपछि उनले त्यसका फोटो फेसबुकमा सेयर गरे। त्यो भाइरल भयो।
त्यतिञ्जेलसम्म ठीकै थियो। तर, जब उनको उद्देश्य बुझ्दै नबुझेर समाचारहरूमा उल्लेख हुन थाल्यो, उनलाई चित्त दुख्यो।
‘मान्छेले कुरै नबुझेर यसलाई भोला रिजालको विरोध गरेको भनेर परिभाषित गरिदिए,’ उनी भन्छन्, ‘यो त मेरो फोहोरविरोधी र सभ्यता पक्षधर सोचाइ पो थियो। त्यसलाई संकुचित बनाइयो।’
उनका अनुसार त्यो काम कुनै व्यक्तिविशेषको विरोधमा थिएन। यसलाई त्यस रूपमा व्याख्या गर्दा त्यसले अर्को नकारात्मकता जन्माउँथ्यो, जुन मिलन कदापि चाहँदैन थिए।
मिलन मूलतः कलाकार हुन्। उनी पेन्टिङ गर्छन्। तर, कहिल्यै कतै यससम्बन्धी तालिम वा अध्ययन गरेका छैनन्। न त उनी नेपालभित्र कलाकारहरूको सर्कलमा भिजेकै छन्।
यस्तै अवस्थामा सन् २००७ मा भारतमा आयोजना भएको एउटा पेन्टिङ प्रतिस्पर्धामा उनले भाग लिएका थिए। क्यामेल आर्ट फाउन्डेसनको त्यो प्रतिस्पर्धामा नेपालबाट अन्य कलाकारको पनि सहभागिता थियो। उनले नेपालमा पहिचान बनाएका सहभागी केही कलाकारको नाम पनि सुनाए।
त्यो प्रतिस्पर्धामा दुईवटा विधा छुट्याइएको थियो। मिलनले सुरुमा ‘स्टुडेन्ट’मा भर्न खोजेका थिए। तर, त्यसका निम्ति अध्ययन गरेको संस्थाको नाम दिनुपथ्र्यो। उनीसँग थिएन। जे पर्ला पर्ला भनेर व्यावसायिक कलाकारहरूको निम्ति छुट्याइएको विधामै भाग लिइदिए।
जब फारम भरेको दुई महिनामै प्रोफेसनलमै उत्कृष्ट दसमा परेको खबर आयो, उनी चकित परे।
‘लाइट’ शीर्षकमा सेमी एब्स्ट्रयाक्ट पेन्टिङ थियो त्यो। त्यसको केही सातापछि त झन् उनी प्रथम नै भएको खबर आयो। त्यसको प्रदर्शनी पटनामा भएको बेला उनी पनि पुगेका थिए।
त्यसपछि हौसिएर मिलनले काठमाडौंमा प्रदर्शनी गरे।
‘पेन्टिङ त राम्रै बिक्री भयो। तर, मलाई कहाँ चित्त बुझेन भने कति थोरै घेरा छ यहाँ पेन्टिङ हेर्नेहरूको। सानो घेराकै मानिस दोहोरिइरहेका हुन्छन्। किन्नेले किनेर लगेपछि सिद्धियो।
सडकमा रहेका आममानिसको पहुँचभन्दा कति पर छ पेन्टिङ। मलाइ ग्यालरी साँघुरो लागेपछि यसलाई ठेलेर निस्कन मन लाग्यो।’
त्यसपछि उनले प्रत्यक्ष साँगीतिक कार्यक्रम गर्ने रेस्टुरेन्टहरूमा गएर उनीहरूको संगीत सुन्दै लाइभ पेन्टिङ थाले। अलिक फराकिलो जमात त भयो। तर, फेरि पनि हुनेखानेको पहुँचमै सीमित भइयो।
‘
त्यसपछि म एउटा अर्को अभियानमा लागेँ। जो जो भेट हुन्छ सबैसँग इयरफोन माग्दै हिँड्ने। यसरी मैले एक वर्षमा चार हजारवटा इयरफोन जम्मा गरेको थिएँ।’
।
त्योबेला मिलनका निम्ति ती इयरफोन वस्तु मात्र नभएर उनलाई सुम्पने हजारौं मानिसको जीवनसँग अन्तरंग जोडिएको साधन थियो। कसैले कुनै समय मिठो गीत सुनेका होलान् त कसैले आफ्नो प्रेमीसँग संवाद गरेका होलान्।
‘यस्तो महत्वको कुरामा धेरै फिलिङ डिपोजिट भएको हुन्छ,’ मिलन भन्छन्, ‘त्यसलाई मैले आममानिसका आवाज नसुनिएको बेला समाज र राजनीतिसँग जोड्दै कलात्मक प्रदर्शनी गर्न खोजेँ।’
ती चुपचाप इयरफोनहरू प्रस्तुत गरेर मान्छेको मनमा चर्को ध्वनि निकाल्न चाहन्थे उनी। उनले प्रतिस्थापन कलाका निम्ति माइतीघर मण्डला छनौट गरे। तर, महानगरपालिकाले त्यहाँ प्रदर्शनको अनुमति नै दिएन।
अब के गर्ने? घोरिँदा घोरिँदै एक दिन सातदोबाटोस्थित उनको स्टुडियोमा छेवैमा पुतली आएर बस्यो। सुरुमा त्यति वास्ता गरेनन्। रमाइलो लागेपछि एकछिन त्यता हेरे। हेर्दाहेर्दै एउटा गजबको आइडिया दिमागमा जन्मियो।
‘त्यति सामान्य चिजले पनि गजबसँग ध्यान आकृष्ट गरिरहेको थियो,’ उनले भने, ‘हामी अभिव्यक्त गर्न जटिल तरिका खोज्छौं, जबकि सामान्य चिजबिजले कति गहन अर्थ दिइरहेका हुन्छन्।’
उनले कागजको पुतली बनाए र एउटा सार्वजनिक स्थानमा रुखको ठुटामा लगेर टाँसे। भोलिपल्ट गएर हेर्दा मान्छेले फ्याँकिसकेका रहेछन्।
‘मैले मनमनै उडेर गएको कल्पना गरेँ र निरन्तर फरक फरक ठाउँमा राख्दै गएँ,’ उनले थपे, ‘मलाई हरेक नयाँ ठाउँमा मेरो पुतली बसेको देख्दा आनन्द लाग्थ्यो।’
एउटा विन्दुमा गएर उनीसँग भएको सबै पैसा सकियो। त्यसपछि कहाँबाट अगाडि बढाउने? उनी ‘स्पोन्सर’ खोज्न गए। तर, सबैले हाँसेर उडाइदिए।
उनले आफ्ना पुतली र त्यसका उडानलाई फेसबुकमा राख्न थाले। यो लगाव देखेर फेसबुक प्रयोगकर्तामध्येबाटै थोरै थोरै लगानी जुट्न थाल्यो। उनी थप उत्साहित भएर सिँढी बोकेरै पुतली टाँस्दै हिँड्न थाले।
सात–आठ महिनापछि त युरोपतिरबाट समेत उनको कामको प्रशंसा आउन सुरु भयो। उनीहरूले मिलनसँग पुतली माग्न थाले। स्कटल्यान्डबाट मागे, बेलायतबाट मागे।
त्यसपछि त जर्मनीबाट मिलनलाई निम्ता नै आयो। युरोपका धेरै मुलुकमा पटकपटक बोलाए। उनले ती ती स्थानमा गएर पुतलीको उडान भरिदिए। त्यसपछि अमेरिकाबाट पनि बोलाए।
उनी जहाँ जाँदा पनि सुटकेसभरि पुतली बोकेर हिँड्थे र सबैतिर प्रदर्शन गर्थे।
‘दुई महिनाअघि दोस्रोपटकको मेरो अमेरिका भ्रमण विशेष थियो,’ उनले भने, ‘हार्वर्ड विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूसँग अन्तक्र्रिया र उनीहरूलाई लेक्चर दिन मलाई बोलाइएको थियो।’
उक्त विश्वविद्यालयले कलाकारहरूका निम्ति गरेको खुला आह्वानमा प्रतिस्पर्धाबाट उनी छनौटमा परेका थिए। कलालाई ग्यालरीमा राख्नेभन्दा यसले समाजमै कसरी परिवर्तनमा सघाउ पुर्याउँछ भन्नेबारे विश्वभरिका कलाकारलाई त्यो खुला निमन्त्रणा थियो। दक्षिण एसियाबाट त्यो प्रतिस्पर्धामा मिलनले जित हासिल गरे।
त्यतिबेला हावर्डका फेकल्टी विद्यार्थीहरूलाई लेक्चर पनि दिनुपर्ने थियो। एक साताको त्यो कार्यक्रममा मिलनलाई प्रत्येक लेक्चरको पारिश्रमिक एक हजार डलर दिइएको थियो।
‘
जबकि म कहिल्यै कसैसँग कलाकारिता सिक्नु त परको कुरा, आठ कक्षा पढ्दा सधैं फेल भएर पढाइ छुटेको मान्छे हुँ।’
मिलनले यो वाक्य पूरा गर्नेबित्तिकै म अवाक् भएको थिएँ।
‘हो, म स्कुल ड्रपआउट हुँ,’ उनले मुसुक्क हाँस्दै थपे, ‘त्यो पनि लाजमर्दो पाराले ड्रपआउट।’
त्यसपछि म उनको व्यक्तिगत विवरणबारे जान्न उत्सुक भएँ।
मूलघर भोजपुरमा जन्मेका उनी धरानका स्थायी बासिन्दा रहेछन्। बुवा ब्रिटिस गोर्खा सैनिक भएकाले हङकङमा बस्थे। त्यसैले मिलनको प्रारम्भिक बाल्यकाल हङकङमै बित्यो।
आठ वर्षको हुँदा उनी फर्केर धरान आए।
‘त्यसपछि केही वर्ष त सामान्य नै बित्यो,’ उनी भन्छन्, ‘आठ कक्षा भने मरिगए छिचोल्न सकिनँ।’ पढ्दै नपढ्ने विद्यार्थी भएकाले धरानमा जुन स्कुल जाँदा पनि ‘रेस्टिकेट’ हुन थालेछन्। अन्ततः लाज लागेर स्कुल र सहर दुवै परिवर्तन गरे। काठमाडौं आए। यहाँ आएर न्यू मिलिनियम हाइस्कुलमा नौ कक्षामा भर्ना गरिए। उनका अनुसार भर्खर खुलेको त्यो स्कुलले आठ फेल विद्यार्थीलाई पनि नौ कक्षामा लिन तयार भइदिएको थियो। तर, उनी त्यो पनि फेल भए।
नौ कक्षामै दुईवटा विषयमा फेल भए पनि स्कुलले उनलाई दसमा पुर्याइदियो।
‘एसएलसी त दिन पाइन्थ्यो,’ मिलन भन्छन्, ‘तर, यो बेकारको सास्ती उठाउन मनलागेन र दिँदै दिइनँ।’
आफूले पढेनन् भन्दैमा अरू भाइबहिनीलाई पढ्नु हुँदैन भनेर चाहिँ उनी कदापि सल्लाह दिँदैनन्।
‘मेरो व्यक्तिगत केसमा पढाइलाई जुन हिसाबले डेलिभर गरिएको (सिकाइएको) थियो त्यो ख्वै किन हो रेजुनेट (प्रतिध्वनित) नै भएन,’ उनी भन्छन्, ‘तर, पढाइ मानिसको निम्ति लाइफलाइन हो।’
एकोहोरो बानीले आफूलाई चाहिँ एकसुरमा हिँडाइ रहेको ठान्छन् उनी।
चार जनाको परिवारमा बुवा, आमा र भाइ बेलायतमै बस्छन्। मिलनलाई काठमाडौं छाडेर अन्त जाने मन कहिल्यै लागेन।
उनी घरि रेलिङ भाँचिएको थापाथलीको बागमती पुल रंग्याएर खतरनाक देखाइदिन्छन् त घरि मधेसमा प्रदर्शनकारीको हत्या भइरहँदा प्लास्टिक ओढेर रत्नपार्कमा प्रतीकात्मक प्रदर्शन गर्छन्। त्यसैगरी खुलामञ्चको ‘डोम’मा सातवटा खण्ड देखेपछि त्यसमा इन्द्रेणीको रंग भर्ने कल्पना पनि उनी नै गर्छन्। नेताहरूले भाषण गर्ने त्यो फुस्रो ठाउँमा आफूले इन्द्रेणीको रंग पोत्न खोज्दा नगरपालिकाले नदिएपछि आधारातमै साथीहरूसहित गएर रंग्याइदिएको घटना सम्झँदा अहिले पनि उनलाई रमाइलो लाग्छ।
आजभोलि ठूला नेताहरू त्यही इन्द्रेणीमुनि बसेर भाषण गरिरहेको देख्दा उनलाई आनन्द लाग्छ। जाबो रंगले पनि कति फरक पार्छ भन्ने यी उदाहरण रहेको उनी सुनाउँछन्।
चक्रपथ विस्तारका बेला १२ सयवटा रुख काट्न लागेको थाहा पाएपछि त उनले ती सबैमा लगेर पुतली मात्रै टाँसेनन्, साथीहरूसँग मिलेर चिनियाँ दूतावास र सडक विभागमा विरोध पनि प्रकट गरे। बल्लतल्ल २५ प्रतिशत रुखहरू बाँचेकामा उनलाई थोरै भए पनि सन्तुष्टि मिल्छ।
यसरी एकसुरमा हिँडेका मानिसको मन केही वर्षयता पुतलीमै गएर अडिएको छ। पहिला कैंचीले काटेर बनाउँथे। रातभरिमा दुई–तीन सयवटासम्म बन्थ्यो। हिजोआज मेसिनले नै गर्ने गरी डाई तयार भएको छ। अर्डर गर्नेबित्तिकै एकैपटक दस हजारवटा बनेर आउँछ।
देश–विदेशका मानिस उनीसँग पुतली माग्न आउँछन्। कसैकसैले बोकेर अन्यत्र लगिदिन्छन्। बाँडिदिन्छन्।
यसरी फैलँदै गएको पुतली विभिन्न अभियान र परियोजनामा प्रयोग भएपछि उनका बारेमा जिज्ञासा पनि उठ्छ।
त्यसैले हफिङटन पोस्ट, मिरर, गार्डियनलगायत थुप्रै विश्वप्रसिद्ध अखबारमा उनका बारे फिचर छापिइसकेका छन्।
‘पोहोर भुइँचालोमा काम गर्दा त विदेशीहरु आएर मेरो बारेमा सानो वृत्तचित्र पनि बनाएका थिए,’ उनले भने, ‘अपवर्दी च्यानलबाट त्यो सार्वजनिक भएको थियो।’ त्यो च्यानलको पहुँच सामाजिक सञ्जालमा असाध्यै धेरै छ। त्यसपछि त नामै नसुनेका देशहरूबाट समेत मानिस ले उनलाई सम्पर्क गर्न थालेका छन्।
के गरे र उनले भुइँचालोमा?
‘सयौं शौचालय बनाएँ’
कसरी? कहाँ?
‘
भुइँचालोलगत्तै म सबैभन्दा पहिले हजारौं मानिस शरण लिइरहेको टुँडिखेल पुगेको थिएँ,’ उनले आफ्नो कामको नया अध्याय उघार्न थाले, ‘त्यहाँ शौचालय नभएर मानिसलाई आपत परिरहेको थियो।’
टुँडिखेलमै अलि दिनअघि रामदेवको योगा क्याम्प चल्दा केवल पिसाब फेर्न बनाइएको चारवटा ठाउँ पनि भरिएर बिजोग थियो। महिलाहरूले शौचालय जान मध्यरात पर्खने गरेको सुनाएपछि मिलनलाई भाउन्न भएर आयो।
‘साधनस्रोत केही नभए पनि भोलिदेखि आफू आउने र मिलेर केही गर्ने उनीहरूलाई सुनाएँ,’ मिलनले थपे, ‘त्यसपछि भोलिपल्टै तीन जना साथीहरू मिलेर बाँस र त्रिपाल खोज्न सुरु गर्यौं।’
उनीहरू तीन जनामा एक जना अस्ति सिंहदरबारमा रातो रंग फ्याँक्ने इसान पनि थिए। त्योबेला त्रिपाल र बाँसजस्ता कुराको माग असाध्यै बढी थियो।
‘त्यसमाथि हामीसँग त पैसा पनि थिएन,’ उनी भन्छन्, ‘मान्छे पैसा तिरेरै किन्न तछाडमछाड गरेपछि मेरो पालो त्रिपालको बण्डल समातेर छाड्दै छाडिनँ र अर्को साथीलाई पैसा खोज्न पठाएँ।’
पैसाको बन्दोबस्त भयो। एक सय १० वटा बाँस पनि त्यसैगरी किने।
टुँडिखेल पुगेपछि त्यहाँ उनीहरूलाई सघाउन छ–सात जना भाइबहिनी मिसिए। ज्यावल केही थिएन। छेवैमा मुख्यालय रहेका सैनिकसँग माग्न गए पनि केही छैन भनेर पठाए। सामान्य माटो खन्ने घरेलु साधन प्रयोग गरेरै खोस्रन सुरु गरे।
‘यता फेसबुकमा पनि पोस्ट गर्यौं,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि त कुटो, कोदालो र बेल्चा लिएर साथीहरू आइपुगे।’
आफूहरू अबेर रातिसम्म काम गरेको देखेपछि भने छेवैको सैनिक मुख्यालयबाट कर्नेल स्वयं उनीहरू काम गरिरहेको ठाउँमा आइपुगे। उनले पछि सेनाहरू पठाएर मिलनको टिमलाई सघाउन लगाएछन्। यसरी काम छिटो भयो।
‘
भुइँचालोको दोस्रो दिनमै टुँडिखेलमा ४५ वटा शौचालय हामीले उभ्याइसकेका थियौं,’ उनले सुनाए, ‘त्यतिञ्जेल हामी ६५ जना साथी भइसकेका थियौं भने उता फेसबुकमा असाध्यै धेरै साथीहरूमाझ यो कुरा फैलिसकेको थियो।’
यसरी सहयोगका हात पनि बढ्न थाले। मानिसहरू पनि ‘यिनीहरूले शौचालय बनाउँछन्’ भन्ने थाहा पाएर ओइरिन थाले। शौचालय बनाउन धेरै पैसा चाहिँदै चाहिँदैन थियो। मिलनलाई उनको काम देखेपछि आमाबुवा र चिनजानका मानिसले पनि पैसा दिएर सहयोग गरेका थिए। त्यसमाथि स्वयंसेवा गर्न थप तन्नेरीहरूले पनि पैसा मिलाउन थाले।
फेसबुकबाटै धेरैले आर्थिक सहयोग दिन खोजे पनि उनीहरूले त्यसमा धेरै ध्यान दिएनन्। आवश्यकै परेन।
त्यसपछि उनीहरूले यो कामलाई ‘ट्वाइलेट डायरिज’ नामकरण गरेर एउटा अभियानकै रूप दिए।
‘हामी गाउँ–गाउँमा शौचालय बनाउन गयौं,’ उनी भन्छन्, ‘मकवानपुर, धादिङ, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोकका थुप्रो गाउँमा हामीले बनाएका शौचालय उभिए।’
यसै क्रममा सिन्धुपाल्चोकको फटकशिला गाउँमा त दसवटा कोठाको स्कुल भवन नै उनीहरूले तयार पारिदिए। त्यो स्कुल बनाउन मिलनलाई बेलायतका पेन्टरहरूले पैसा उठाएर सहयोग गरेका रहेछन्।
‘मान्छेमा अठोट, इमानदारी र लगनशिलता भयो भने जे पनि सम्भव हुँदो रहेछ,’ मिलन भन्छन्, ‘खाने मुखलाई जुँगाले छेक्दैन रहेछ।’
(गिरीश गिरी/फोटोः सेतोपाटी)
Last edited: 29-Jul-16 09:11 PM
बिग्रे आफू बिग्रन्छु, सप्रे सारा देश सपार्छु, बुबा म राजनीति गर्छु’
.gif&w=675)
बुबा, मलाई तपाईंले ‘मेरो छोरा डाक्टर बन्छ, इन्जिनियर बन्छ, धेरै पैसा कमाउँछ अनि बालाई पाल्छ’ भन्दै बुई चढाएको हिजोझैं लाग्छ। मलाई हुर्काउन, सक्षम बनाउन तपाईंले आफ्ना धेरै इच्छा–आंकाक्षा समर्पित गर्नुभएको छ। मेरो खुसीका लागि तपाईंले गर्नुभएको समर्पण मैले बुझेको छु। छोरा इञ्जिनियरिङ सकेर बाहिर जाओस् अनि उच्च शिक्षा हासिल गरोस् भन्ने तपाईं चाहनुहुन्छ। तपाईंलाई मैले आफ्नो जिन्दगी सुरक्षित गरोस् भन्ने छ। आज तपाईंकै आशिर्वादले म त्यो सपना पूरा गर्ने स्थितिमा पुगेको पनि छु।
तर बुबा, म विदेश जान्न, स्वदेशमै पढ्छु अनि राजनीति गर्छु।
केही वर्षअघि ‘कुकुर’ चुनाव चिह्न लिएर उठेका स्वतन्त्र उम्मेदवारको पक्षमा चुनावी अभियानमा हिँडेको थाहा पाएर तपाईंले ‘छोरा पढाइ बिगारेर राजनीतिमा लाग्यो’ भनेर खाना नखाएको मैले बिर्सेको छैन। तपाईंको चिन्ता नाजायज होइन। आफ्ना छोराछोरी ठूलो मान्छे बनुन्, धेरै पढुन् भन्नु स्वाभाविकै हो। हालको राजनीतिको अवस्था हेर्दा आफ्ना छोराछोरी राजनीतिमा नलागुन् भन्नु बुबाआमाको ठाउँबाट सही हो। तर बुबा, पोखरी फोहोर छ भनेर सफा नगर्ने हो भने पोखरी कसरी सफा हुन्छ त?
म जन्मेको दिन नेपाल बन्द थियो। त्यसैले, म घरमै जन्मिएँ। म झोला बोकेर स्कुल जान हिँड्थेँ, आज बन्द भनिन्थ्यो। अनि, म चुपचाप फर्किन्थेँ। मैले एसएलसी दिँदै गर्दा मेरो प्रश्नपत्र बाहिरेको भन्दै पत्रिकामा छापिएको थियो। जब म डाक्टर बन्न प्रवेश परीक्षा दिन तम्सिएँ, राजनीतिक आडमा प्रश्नपत्र बाहिरिएको अनि बेचिएको खबर आयो। घुस खाएर नाम निकालेको खबर आयो। मेरो एक नम्बर नपुगेर नाम निस्किएन।
जब म डाक्टर बन्ने सपना त्यागेर इञ्जिनियरिङको प्रवेश परीक्षामा सामेल भएँ त्यहाँ पनि मलाई यो बेथितिले छाडेन। परीक्षा दिएर जब म खुसी हुँदै बाहिर निस्किएँ, भोलिपल्ट पत्रिकामा प्रश्नपत्र बाहिरेको अनि फेरि पुनः परीक्षा हुने भयो भन्दा म कति रोएको थिएँ।
बुबा, तपाईं राजनीति नगर भन्नुहुन्छ तर म त जन्मेकै दिनदेखि राजनीतिमै छु झैं लाग्छ। बरु अब भने म, ममाथि भइरहेको जबर्जस्तीको राजनीति रोक्न, राजनीति गर्न जाँदै छु।
नेपालको राजनीति मात्रै होइन, नेपालको इतिहास पनि संक्रमणकालबाट गुज्रँदै छ। यो सामान्य परिस्थिति होइन। तपाईं आफ्ना छोराछोरी अमेरिका जाउन्, नेपालमा दुःख खेपेर यहीँ इलम गर्न नपरोस् भन्नुहुन्छ। तर, फेरि तपाईंलाई देश राम्रो भएको पनि हेर्नुछ। बुबा, तपाईंलाई मेरो सामान्य प्रश्न, तपाईंका छोराछोरी राजनीतिमा लाग्न नहुने अनि अर्काका छोराछोरीले तपाईंका निम्ति यो देश किन बनाइदिनुपर्ने? तपाईंजस्तै सबैले यही सोच्छन्, अब भन्नुस् देश कसले बनाउने? यहाँ को बस्ने?
हुन त देश बनाउन राजनीति नै गर्नुपर्छ भन्ने होइन। आ–आफ्नो स्थानबाट सर्वोत्कृष्ट काम गरेर पनि देश बनाउन सकिन्छ, तर त्यसका निम्ति राजनीति सफा हुनुपर्छ। आमनागरिकको भावना बुझेको मानिसको नेतृत्व हुनुपर्छ, तर यहाँ त्यही छैन बुबा। हालको राजनीतिमा धेरै कम मात्र सक्षम मानिस छन्। तिनले पनि नतिजा दिन सकेनन्। केही गर्ने माहोल नै बन्न सकेको छैन। त्यसैले, अब युवा अघि सर्नुपर्छ अनि देश विकासका अरू क्षेत्रसँगै राजनीतिमा पनि लाग्नुपर्छ। त्यसका लागि मैले पाइला चाल्नैपर्छ बुबा। नत्र ढिला हुन्छ। यो पुस्तासँग अब पनि पर्खने समय छैन। यो पुस्तासँग भएको उत्तम र अन्तिम मौका यही नै हो।
साढे दुई वर्षअघि त्यही ‘कुकुर’ चुनाव चिह्न लिएर उठेका उम्मेदवारको चुनावी अभियानमा सक्रिय रहँदै गर्दा मैले एक जना यस्तो मान्छे भेटेँ, जसको प्रश्नले मेरो जिन्दगी नै परिवर्तन गरिदियो। काठमाडौं–८, भीमसेनस्थानको ओरालोमा पर्चा बाँड्ने क्रममा, मैले एक जना बूढी आमालाई पर्चा दिँदै भनेँ, ‘आमा, यसपालि युवालाई भोट दिनुस् है?’
उहाँले सोध्नुभयो, ‘भोट हालेपछि के हुन्छ बाबु?’
मैले उत्तर दिएँ, ‘संविधान बन्छ, विकासको बाटोमा देश अघि बढ्छ।’
आमाले तुरुन्तै गहभरि आँशु राख्दै भन्नुभयो, ‘अनि त्यसपछि मेरो अमेरिकामा रहेका छोराछोरी, नाति–नातिना पनि नेपाल आउँछन् होला है?’
म निशब्द भएँ। केही उत्तर दिन सकिनँ। हामी आफू पछि हटेर यो कस्तो समाज निर्माण गर्दैछौं? हामी किन पन्छिरहेका छौं?
बुबा, म तिनै बूढी आमामा मेरी आमाको झल्को देख्छु। मलाई तिनको परिवार नेपाल फर्काउनुछ। मलाई विकास अनि समृद्धिको राजनीति गर्नुछ। त्यसैले, मलाई नरोक्नुस् बरु राजनीति गर्न आशिर्वाद दिनुस्।
मलाई यो देशका असक्षम नेताहरू अनि देशको हालत देख्दा निकै पीडा हुन्छ। धेरै रिस उठ्छ। हामीलाई प्रकृतिले सबै कुरा दिएको छ। म केही दिनअघि इन्डियाबाट नेपालमा काम गर्न आएका एक जना दाइले भनेको सम्झन्छु। उनी भन्थे, ‘नेपालमा त म पैसा हावामा नाचेको देख्छु।’
सारा विश्वले त्यो कुरा देखेको छ। तर, हाम्रो नेतृत्वले बुझ्न सकेन बुबा। हाइड्रोपावर, पर्यटन, कृषि, जडिबुटी, हावा, पानी आदि इत्यादी सब छ हामीसँग तर त्यो बुझ्ने नेतृत्व भएन।
यहाँ बहुदलीय प्रजातन्त्र आएको पनि तीन दशक पुग्न लागिसक्यो। यति समयमा त मरुभूमि पनि हराभरा हुन्छ तर हाम्रो हराभरा देश मरुभूमि भएको छ। हाम्रो देश बनाउन केही गर्नुपर्दैन थियो बुबा, केही नगर्देको भए मात्र पनि पुग्थ्यो। आफैं विकास हुन्थ्यो। त्यस्तो सम्भावनाले भरिएको देश हो हाम्रो, तर केही व्यक्तिको स्वार्थ अनि इगोमा देश २८ वर्षदेखि फसेको छ। उनीहरूले चाहेर पनि अब केही गर्न सक्दैनन्। अब पनि मेरो पुस्ताले त्यो दायित्व नलिने हो भने देश कहिल्यै बन्दैन। एकदिन यस्तो आउनेछ, नेपालीले आफू नेपाली हुँ भन्न लाज मान्ने छन्। त्यस्तो परिस्थिति रोक्नुछ। त्यसैले बुबा, मलाई २१ औं शताब्दिको विकास उन्मुख राजनीति गर्नुछ।
बुबा, ठूलो बुबाको घर जाने बाटो किन चिल्लो छ थाहा छ, त्यो ठाउँमा पूर्वमन्त्रीको घर छ अनि रमेश अंकलको घरमा किन सधैं पानी आउँछ थाहा छ? किनकि त्यो इलाकामा नेपाल सरकारका ठूला कर्मचारीहरू बस्छन्। बुबा, यहाँ त लोडसेडिङको तालिकादेखि भात पकाउने ग्यासमा समेत व्यक्तिगत स्वार्थका लागि राजनीति हुन्छ। हामीले यी सबैको धेरै वर्षदेखि मौन समर्थन गर्यौं। आक्कलझुक्कल विरोध पनि गर्यौं। धेरै वर्ष कोही आएर देशको नेतृत्व लिन्छ कि भनेर पनि हेर्यौं, अब आफैं अघि बढेर चुनौती दिने बेला आएको छ। विकल्प कुर्दै बस्ने होइन, विकल्प बन्ने बेला भएको छ।
मैले केही समययता सामाजिक अनि राजनीतिक अभियानहरूकै सिलसिलामा तपाईं–हामीले आशा गरेका धेरै नेता, सामाजिक व्यक्तित्व, पूर्व मन्त्री, प्रधानमन्त्रीहरू भेट्ने अनि उहाँहरूको भिजन बुझ्ने मौका पाएँ। उहाँहरूलाई भेटेपछि मभित्र रहेको अलि अलि आशा पनि मर्यो बुबा। सेतो कमिज लगाउनेहरू दाग लाग्ने डरले राजनीतिमा हाम फाल्न सक्दैनन् अनि फोहोर कमिज लगाउनेलाई न नागरिकको फिक्री छ न त देशकै। त्यसैले पनि म जस्ता युवासँग अब विकल्प छैन। न त समय नै छ। अब यो देश युवाले नै अघि बढाउनुपर्छ बुबा।
नेपाल एकीकरण गर्न निस्कदा पृथ्वीनारायण शाह १९ वर्षका थिए। ३१ वर्षको उमेरमा भीमसेन थापा यही देशका प्रधानमन्त्री बनेका थिए। १९ वर्षकै उमेरमा मार्क जुकेरबर्गले फेसबुकबाट दुनिया हल्लाएका थिए। इतिहास साक्षी छ बुबा, युवाले देश बनाएका छन्, संसार हल्लाएका छन्। नपत्याउने खोलाले नै बगाएको छ। के बिपी कोइराला राजनीतिमा आउनुअघि ठूला नेता थिए र? ली क्वान युलाई राजनीतिमा जानुअघि कसले पत्याएका थिए र? के नेल्सन मन्डेला परिस्थितिसँग भागेरै नेल्सन मण्डेला बनेका हुन् त? हैन बुबा, परिस्थितिसँग भाग्नु समाधान होइन।
त्यसैले बुबा, मलाई यो बन्दै गरेको इतिहासमा एउटा इँटा थप्ने मौका दिनुस्।
बुबा, मलाई राजनीति गर्न अनुमति दिनुहोस्।
अब यो देशमा आधुनिक कृषिका बारेमा किसानसँगै खेत जोत्न सक्ने नेता चाहिएको छ। इञ्जिनियर अनि विज्ञसँग बसेर पूर्वाधारको कुरा गर्न सक्ने मन्त्री चाहिएको छ। शिक्षा अनि स्वास्थलाई प्राथमिकतामा राखेर नीति बनाउन सक्ने सांसद चाहिएको छ। अनि, यो देशलाई युवासँगै गितार बोकेर युवाहरूसँग झुम्न सक्ने प्रधानमन्त्रीको खाँचो छ। त्यसैले अब मजस्तो युवा मैदानमा आउनुको विकल्प छैन। मैले धेरै युवालाई प्रतिनिधित्व गर्नुछ। मैले धेरै युवालाई हौस्याउनुछ। राजनीतिमा आउन प्रेरित गर्नुछ।
त्यसैले पनि, अब मैले पाइला कमाउन हुँदैन बुबा, मैले राजनीति नै गर्नुपर्छ।
बुबा, देश बनाउने उत्तम समय २०४६ पछि तपाईंकै पालामा थियो, तर तपाईंको पुस्ता त्यहीँनेर चुक्यो। अब हाम्रो पुस्तालाई चुक्न दिनुहुँदैन। त्यसैले पनि अब म अघि बढ्नुपर्छ। धेरैलाई अघि बढाउनुपर्छ। राजनीति नै सफा नभएसम्म केही हुनेवाला छैन। तपाईंको पुस्ताले अलि सक्रियता लिएको भए आज मैले राजनीति गर्नुपर्दैन थियो।
त्यसैले पनि, म मेरो आगामी पुस्ताका लागि निराशा छाडेर जान सक्दिन बुबा। मैले अब सुसंस्कृत राजनीतिको थालनी गर्नैपर्छ।
अझै पनि मलाई बुझ्नुभएन अनि राजनीति गरेर मैले आफ्नो भविष्य बिगार्दै छु भनेर सोच्नुहुन्छ भने बुबा म तपाईंसँग माफी माग्दै यति भन्न चाहन्छु, ‘बिग्रे आफू बिग्रन्छु, सप्रे सारा देश सपार्छु, बा म राजनीति गर्छु।’
Please log in to reply to this post
You can also log in using your Facebook
You can also log in using your Facebook
What people are reading
You might like these other discussions...
· Posts 1 · Viewed 135
· Posts 3 · Viewed 4445
· Posts 1 · Viewed 70
· Posts 1 · Viewed 75
· Posts 6 · Viewed 2699
· Posts 2 · Viewed 365
· Posts 8 · Viewed 1071
· Posts 1 · Viewed 336
· Posts 1 · Viewed 248 · Likes 1
· Posts 1 · Viewed 161
